Występowanie lęku i depresji oraz innych zaburzeń psychicznych w nieswoistych chorobach zapalnych jelit

Nieswoiste choroby zapalne jelit (NChZJ; ang. inflammatory bowel disease – IBD) to grupa chorób przewlekłych o nieznanej etiologii, do których zaliczamy chorobę Leśniowskiego-Crohna (ChLC), wrzodziejące zapalenie jelita grubego (WZJG; łac. colitis ulcerosa – CU), zapalenie nieokreślone (ang. indeterminate colitis – IC) oraz zapalenie mikroskopowe. Choroby te dotykają zarówno dzieci, jak i dorosłych jednak zazwyczaj zapadają na nie osoby młode między 20 a 35 rokiem życia. Najczęstszymi objawami nieswoistych zapaleń jelita (NZJ) są przewlekłe biegunki, zaparcia, silne bóle brzucha, krwawienia z przewodu pokarmowego, utrata masy ciała, zmęczenie czy osłabienie. U każdego pacjenta przebieg choroby bywa różny. Niektórzy dobrze reagują na leczenie, a ich okresy remisji choroby są długie. Są też tacy, których okresy zaostrzeń są bardzo częste, a przebieg choroby jest ciężki i niekiedy pojawia się konieczność resekcji jelita czy wyłonienia stomii.

Życie z chorobą przewlekłą jest bardzo trudne i wielu pacjentów nie potrafi się z tym pogodzić. Częste zaostrzenia choroby, jej przebieg, liczne zabiegi chirurgiczne, stomia czy zmiany w wyglądzie fizycznym sprawiają, że potrafi ona znacznie pogorszyć jakość życia pacjentów. Ponadto ma wpływ na wiele płaszczyzn funkcjonowania człowieka: negatywnie odbija się na sferze zawodowej, finansowej, ogranicza aktywność społeczną, fizyczną, zaburza obraz własnego ciała, wpływa na jakość życia seksualnego, co może doprowadzić chorego nawet do depresji [1].

Niekiedy pacjenci opisują, że wystąpienie pierwszych objawów choroby poprzedził silny stres lub traumatyczne przeżycie jednak związek ten nie został udowodniony naukowo. Obserwacje niektórych psychologów pracujących z chorymi na NZJ wskazują, że pacjenci Ci cechują się nadmierną ambicją, wrażliwością na opinię otoczenia i chęcią sprostania wyzwaniom z jednoczesnym zamknięciem w sobie. Nie ma jednak niezbitych dowodów na to, że choroba częściej występuje u osób z określonym typem osobowości. Nie możemy więc stwierdzić, że psychika ma wpływ na powstanie choroby. Wiemy natomiast, że psychika ma ogromny wpływ na przebieg choroby. W sytuacji silnego stresu np. w pracy czy szkole wielu pacjentów czuje się gorzej, nasilają się biegunki, bóle brzucha czy nawet mogą wystąpić stany podgorączkowe. Objawy te nie koniecznie są związane z nasilonym stanem zapalnym jelita, ale mogą być związane ze zmniejszeniem tolerancji na ból i wpływem psychiki na motorykę jelita [2]. Charakter chorób przewlekłych jakimi są nieswoiste zapalenia jelita, ich przebieg i specyfika objawów są przyczyną różnych następstw emocjonalnych u chorujących dzieci oraz ich rodziców. Wnioski płynące z badań wskazują, że u dzieci i młodzieży z NZJ częściej niż u ich zdrowych rówieśników dochodzi do zakłóceń emocjonalnych, a co za tym idzie znacznie częściej diagnozuje się u nich depresję (ok. 20-30%). Z kolei występowanie depresji u pacjentów pediatrycznych chorujących na nieswoiste zapalenie jelit ma silny związek z nasileniem choroby, depresji u matek i innymi czynnikami rodzinnymi [3].

Wśród pacjentów z NZJ częściej występują zaburzenia psychiczne, których obecność ma wpływ na przebieg choroby. Mimo że zaburzenia psychiczne często występują u osób z NZJ, pacjenci nadal nie są poddawani badaniom przesiewowym mającym na celu wykrycie ich objawów, w związku z czym zaburzenia te nie są leczone. Z prac epidemiologicznych wynika, że najczęstszymi zaburzeniami psychicznymi w NZJ są depresja i lęk [1].

Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) stwierdziła, że do 2020 roku depresja stanie się drugą co do częstości występowania chorobą na świecie, ze średnią częstością w ciągu życia sięgającą 15%. Dowody zebrane w ciągu ostatnich 20 lat wskazują na zapalne podłoże depresji a jej występowanie jest związane z występowaniem chorób przewlekłych i somatycznych [4].

Według badań współczynnik zachorowalności na depresję wśród pacjentów z NZJ wynosi między 15-30%. Z kolei częstość występowania lęku w tej grupie pacjentów wynosi 29-35% w okresie remisji choroby, natomiast w okresie zaostrzenia sięga nawet 80% [1]. Zarówno u dzieci jak i osób w wieku podeszłym z ChLC zauważono związek między współwystępowaniem depresji a nasileniem aktywności choroby.

Częstość występowania depresji wśród pacjentów z NZJ jest podobna do pacjentów chorujących na inne choroby przewlekłe m.in. reumatoidalne zapalenie stawów, cukrzyca czy niewydolność serca, jednak to pacjenci z nieswoistymi zapaleniami jelita są uznawani za szczególnie podatnych na rozwinięcie depresji czy lęku. Do czynników ryzyka rozwoju depresji zaliczamy: płeć żeńską, aktywną chorobę, agresywny charakter choroby przejawiający się koniecznością leczenia biologicznego, obecnością przetok w historii choroby, zmian okołoodbytniczych czy interwencji chirurgicznych. Stwierdzono, że u 16% osób chorujących na chorobę Crohna oraz u 11% z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego depresja poprzedziła agresywny przebieg choroby w okresie 5 lat. Ponadto w przypadku pacjentów z chorobą Crohna, samo wystąpienie depresji przed zachorowaniem zwiększa ryzyko przeprowadzenia zabiegu chirurgicznego. Obecność lęku i depresji dodatkowo zwiększa ryzyko konieczności stosowania glikokortykosteroidów w WZJG oraz leków immunosupresyjnych, anty-TNFα i glikokortykosteroidów u chorych na ChLC. Skutkiem negatywnym depresji w przebiegu NZJ jest niewątpliwie bardziej agresywny przebieg choroby, większe ryzyko jej nawrotu czy krótsze okresy remisji, a nawet może mieć wpływ na pozytywne efekty leczenia biologicznego. Zauważono, że u osób leczonych infliximabem chorujących na NZJ oraz depresję wystąpił wzrost ryzyka niepowodzenia terapii (brak remisji choroby oraz konieczność powtórnego leczenia). Według badań lęk i depresja są dodatkowym czynnikiem zwiększającym ryzyko zapadnięcia na NZJ, jednak pomimo badań i obserwacji nadal potrzeba więcej badań aby uznać je za czynnik ryzyka rozwoju NZJ [1].

Warto wspomnieć o badaniach przeprowadzonych przez The Manitoba IBD Cohort Study w kierunku zespołu lęku napadowego, zespołu lęku uogólnionego i zaburzeń obsesyjno- kompulsywnych, z których wynika, że chorobowość chorych na NZJ jest większa niż w populacji ogólnej – na poziomie 8% w przypadku zespołu lęku napadowego, 13,4% zespołu lęku uogólnionego oraz 2,8% zaburzeń obsesyjno- -kompulsywnych[1].

Istnieje znaczna różnica w występowaniu zaburzeń psychicznych między pacjentami chorującymi na chorobę Leśniowskiego- Crohna a pacjentami z wrzodziejącym zapaleniem jelita grubego. Pacjenci z ChLC wykazują więcej dysfunkcji psychicznych niż pacjenci z WZJG, często mają usposobienie nerwicowe lub depresyjne, cierpią na silne leki i mają znacznie obniżoną energię życiową [6].

Dotychczasowe badania wskazują jednoznacznie, że stres i stan psychiczny wpływają na przebieg nieswoistych chorób zapalnych jelita. Wiemy natomiast, że na NZJ częściej chorują osoby o szczególnej psychice – nadwrażliwej, a jednocześnie ksobnej. Zaobserwowano także, że w wielu przypadkach uraz psychiczny, stres czy trudna sytuacja życiowa często związane są z początkiem wystąpienia objawów choroby. Również zaostrzenia choroby niekiedy są związane z sytuacjami stresowymi. Z przeprowadzonych przez austriackich i kanadyjskich uczonych badań wynika, iż istnieje znacząca zależność między czynnikami psychologicznymi takimi jak: depresja, obniżona samoocena stanu zdrowia, lęk, a częstością występowania zaostrzeń choroby. Po wpływem stresu ośrodkowy układ nerwowy wpływa na jelitowy układ nerwowy i przewód pokarmowy, co może spowodować zaostrzenie procesu zapalnego oraz innych dolegliwości m.in. biegunki czy bólów brzucha. Stan zaostrzenia choroby wywołuje u pacjenta stres i tworzy się błędne koło [5].

W ostatnich latach wciąż przybywa dowodów na wzajemne oddziaływanie depresji i stanu zapalnego w jelitach. Upośledzenie bariery jelitowej jest ważną kwestią w mechanizmie powstania nieswoistego zapalenia jelita, mogącym wpływać także na zwiększenie podatności na depresję. Większa zachorowalność na depresję i lęk wśród pacjentów z NZJ jest spowodowana złożonymi interakcjami miedzy procesem zapalnym toczącym się w jelitach, zaburzeniami immunologicznymi a mózgiem [1].

Podsumowując choroby zapalne jelit dotykają zazwyczaj osoby wrażliwe na opinie otoczenia, nadmiernie ambitne, chcące sprostać wyzwaniom z jednoczesnym zamknięciem w sobie. Często wystąpienie pierwszych objawów NZJ poprzedzone jest silnym stresem, problemami życiowymi czy traumatycznym przeżyciem w przeszłości. Osoby chorujące na chorobę Leśniowskiego-Crohna czy wrzodziejące zapalenie jelita grubego częściej są narażone na występowanie zaburzeń psychicznych w tym lęku i depresji. Te z kolei mają ogromny wpływ na sam przebieg choroby i leczenie. U pacjentów, u których stwierdzono depresję i stany lękowe zaobserwowano zwiększone ryzyko konieczności stosowania wielu silnie działających leków, agresywny przebieg choroby, wzrost ryzyka jej nawrotu a nawet krótsze okresy remisji. Depresja może mieć także negatywny wpływ na pozytywne efekty leczenia biologicznego. Dlatego tak ważne jest odpowiednie rozpoznanie choroby i leczenie. Pomocna może okazać się nie tylko psychoterapia, ale także spotkania grup wsparcia, uczestnictwo w zajęciach terapeutycznych nie tylko osób dotkniętych chorobą, ale także ich bliskich.

Autor: Agnieszka Kowalczyk
źródło zdjęć - pixabay