Problematyka odszkodowań za błędy lekarskie cz. 3

Autor: Marcin Juwa

 

Błędy lekarskie są problemami, z którymi przeciętny obywatel może spotkać się na co dzień, jednak często są one ukrywane przed opinią publiczną, a także przed samym poszkodowanym. Jednakże, co pewien czas media donoszą o bulwersujących sytuacjach, w których
pacjenci zostają pokrzywdzeni w wyniku błędnych decyzji lekarzy.

Odpowiedzialność karna lekarza

Lekarz jest gwarantem życia i zdrowia człowieka, co sprawia, że zobowiązany jest do tego, aby odwracać niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia. Do jego obowiązku należy wdrożenie wszystkich działań, które w warunkach sytuacyjnych, w których działa, są
według rekomendacji wynikających z aktualnego stanu wiedzy medycznej wymagane, jako dające pacjentowi szansę na wykluczenie, ograniczenie bądź neutralizację niebezpieczeństwa dla życia i zdrowia człowieka. Oznacza to, że ma on w obowiązku nie tylko
rozpoznawać i przeciwdziałać zagrożeniom już rozpoznanym i ujawnionym, ale również wszystkie te, które mogą doprowadzić do powstania takiego niebezpieczeństwa.

Zgodnie z art. 37 ust. 1 Ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. 2002, nr 21, poz. 204 ze zm.) w razie wątpliwości diagnostycznych lub terapeutycznych lekarz z własnej inicjatywy bądź na wniosek pacjenta lub jego
przedstawiciela ustawowego, jeżeli uzna to za uzasadnione w świetle wymagań wiedzy medycznej, powinien zasięgnąć opinii właściwego lekarza specjalisty lub zorganizować konsylium lekarskie. Oznacza to, że w przypadku wątpliwości, powinien on skonsultować
wybór metody diagnostycznej lub terapeutycznej w taki sposób, aby nie tylko zagwarantować bezpieczeństwo pacjentowi, ale również, aby podjęte przez niego działania były zgodne z aktualnym stanem wiedzy medycznej.

Na lekarzu ciąży zatem odpowiedzialność karna, gdy w określonych okolicznościach mógł działać w oparciu o posiadaną wiedzę o stanie pacjenta, nad którym sprawuje opiekę, albo gdy nie zebrał odpowiednich informacji o jego stanie i nie działał prawidłowo
lub w ogóle. Ustalenie, czy dany lekarz popełnił czyn zabroniony wymaga jednak oceny faktów i dowodów, aby możliwe było wskazanie, że jego zachowanie wyczerpało znamiona czynu zabronionego.

W przepisach kodeksu karnego trudno jest znaleźć przepis, który odwoływałby się do kwestii błędu lekarskiego. Warto jednak zwrócić uwagę na art. 160 § 1 kk, który odnosi się do odpowiedzialności karnej osoby za narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo
utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Z kolei art. 160 § 2 kk wskazuje na odpowiedzialność karną za ww. narażenie osoby na niebezpieczeństwo, jeżeli ciąży na nim szczególny obowiązek opieki nad osobą zagrożoną niebezpieczeństwem utraty
życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Narażenie człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 160 § 1 kk) może zostać zrealizowane w jeden z trzech sposobów, do których zalicza się sprowadzenie
zagrożenia, znaczące zwiększenie takiego zagrożenia, a także, w przypadku gwaranta nienastąpienia skutku (lekarza, inny personel medyczny) przy przestępstwach z zaniechania, przez niespowodowanie jego ustąpienia albo zmniejszenia1 . Natomiast art.
160 § 3 kk odnosi się do osoby, która swoim czynem, określonym w art. 160 § 1 i 2 kk, działa nieumyślnie.

Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 10 sierpnia 2000r. (WA 23/00, LEX nr 532395) wskazuje, że skutkiem, o którym mowa w przytoczonym powyżej art. 160 § 1-3 kk, jest spowodowanie zagrożenia w sytuacji, w której przed zachowaniem sprawcy żadne niebezpieczeństwo
pokrzywdzonemu nie zagrażało, ale także, że skutek będzie miał miejsce w momencie, gdy sprawca czynu swoim zachowaniem zwiększa zagrożenie dla już zachodzącego bezpośrednio niebezpieczeństwa. W szczególności będzie to miało miejsce wtedy, gdy sprawca
zobowiązany do zapobiegnięcia niebezpieczeństwu zaniecha wykonania ciążącego na nim prawnego szczególnego obowiązku.

Postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 3 czerwca 2004 r. (V KK 37/04, OSNKW 2004, nr 7-8, poz. 73) wskazuje, że skutek przestępstwa określonego w art. 160 kk może urzeczywistniać się także w zwiększeniu stopnia narażenia człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo
utraty życia, które wystąpiło już wcześniej, ale jeśli zarzuconym zachowaniem jest nieumyślne zaniechanie ciążącego na oskarżonym obowiązku zapobiegnięcia skutkowi, to warunkiem pociągnięcia oskarżonego do odpowiedzialności karnej za przestępstwo
z art. 160 § 2 i 3 kk jest obiektywne przypisanie mu takiego skutku. Warunkiem jest udowodnienie, że pożądane zachowanie alternatywne, które polega na wykonaniu przez oskarżonego ciążącego na nim obowiązku, mogłoby zapobiec realnemu i znaczącemu wzrostowi
stopnia tego narażenia.

W dalszej kolejności, Sąd Najwyższy wyrokiem z dnia 21 sierpnia 2012 r. (IV KK 42/12) stwierdził, że skoro skutkiem przestępstwa z art. 160 kk jest samo narażenie osoby na niebezpieczeństwo, rozumiane jako sprowadzenie możliwości wystąpienia określonych
niebezpiecznych dla zdrowia lub życia następstw, to odpowiedzialności karnej z przytoczonego przepisu (art. 160 kk) podlega ten lekarz, który w wyniku zaniechania udzielenia właściwego świadczenia zdrowotnego swoją bezczynnością spowodował, że przebieg
i rozwój procesów chorobowych u pacjenta zaczęły bezpośrednio zagrażać jego życiu i zdrowia. Należy wskazać, że narażenie na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu zachodzi również wówczas, gdy sprawca swoim
zachowaniem ten stan wywołuje lub też zwiększa istniejące już bezpośrednie zagrożenie dla życia albo zdrowia człowieka.

Zgodnie z przytoczonym powyżej art. 160 kk, osobie, która naraża człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3 (§ 1). Jeżeli na sprawcy ciąży obowiązek opieki
nad osobą narażoną na niebezpieczeństwo, podlega on karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (§ 2). Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 lub 2 działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do
roku (§ 3). Ściganie przestępstwa z § 3 następuje na wniosek pokrzywdzonego (pacjenta), co zostało wskazane w § 5. Nie podlega karze za przestępstwo określone w § 1-3 sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Odpowiedzialność cywilna lekarza

W wyniku błędu lekarskiego, poszkodowany może starać się o zadośćuczynienie przewidziane przepisami kodeksu cywilnego. Pacjent może żądać naprawienia wyrządzonej mu szkody majątkowej, a więc zapłaty odszkodowania (np. za wydatki związane z zaistnieniem
błędu medycznego: lekarstwa, rehabilitacja, koszty zakupu sprzętu leczniczego itp.), jednakże ciężar dowodu, zgodnie z art. 6 kc, spoczywa na poszkodowanym.

Poszkodowany może również starać się o wypłatę zadośćuczynienia za doznaną krzywdę – za cierpienia fizyczne i psychiczne, nawet jeśli nie mają one charakteru trwałego (np. oszpecenie, poczucie nieprzydatności społecznej, bezradności życiowej, obniżenie
poczucia własnej wartości, nieumiejętność zaakceptowania siebie będącego skutkiem błędu lekarskiego itp.). W przypadku śmierci pacjenta, o wypłatę zadośćuczynienia domagać się mogą również osoby bliskie. Ponadto pacjent, który doświadczył na sobie
błędu lekarskiego, którego skutkiem jest utrata całkowitej lub częściowej zdolności do pracy, zwiększenie potrzeb pacjenta lub pogorszenie widoków na przyszłość, możliwe jest dochodzenie renty, co zostało wskazane w art. 444 ust. 2 kc.

Nie każdy błąd w sztuce lekarskiej będzie rodził odpowiedzialność cywilnoprawną lekarza, ale tylko taki, który jest zawiniony, przy czym do pociągnięcia lekarza do odpowiedzialności nie jest konieczne, aby jego wina była umyślna. Lekarz ponosi odpowiedzialność
cywilną za błędy wskutek wyrządzenia czynu niedozwolonego (deliktu), albo na skutek niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Należy jednak zwrócić uwagę na charakter zatrudnienia lekarza. W praktyce pacjent najczęściej korzysta z publicznej służby zdrowia w ramach NFZ. Jeżeli lekarz jest zatrudniony na podstawie umowy o pracę w publicznym szpitalu czy przychodni, odpowiedzialność
za popełnione przez niego błędy lekarskie ponosi pracodawca, czyli ZOZ. W momencie kiedy ZOZ dokona naprawienia szkody, powstaje w relacji ZOZ – lekarz tzw. roszczenie regresowe, którego wysokość nie może przewyższyć trzymiesięcznego wynagrodzenia
lekarza. Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej udziela świadczeń medycznych pacjentom na podstawie ustawy, a więc jego odpowiedzialność za ewentualne szkody zawsze będzie miała charakter deliktowy. Adresatem roszczenia o odszkodowanie lub zadośćuczynienie
za błąd medyczny jest zatem zakład opieki zdrowotnej, w którym swoje obowiązki wykonuje lekarz na podstawie umowy. W art. 430 kc ustawodawca stanowi, że kto na własny rachunek powierza wykonanie czynności osobie, która przy wykonywaniu tej czynności
podlega jego kierownictwu i ma obowiązek stosować się do jego wskazówek, ten jest odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną z winy tej osoby przy wykonywaniu powierzonej jej czynności. Zgodnie z art. 474 kc, dłużnik (w tym przypadku niepubliczna placówka
medyczna) odpowiedzialny jest jak za własne działania lub zaniechania za działania i zaniechania osób, z których pomocą zobowiązanie wykonuje, jak również osób, którym wykonanie zobowiązania powierza. Przepis ten odnosi się do prywatnych klinik leczniczych
i w takiej sytuacji, lekarz prowadzący prywatną praktykę będzie właściwym adresatem roszczenia pacjenta.

Warto jednak wskazać, że coraz częściej ZOZ zatrudnia lekarza na podstawie umowy cywilnoprawnej, spośród których wyróżnia się umowę zlecenie, umowę o dzieło albo kontrakt. W sytuacji, kiedy nastąpiła szkoda, lekarz odpowiada solidarnie z zakładem. Pacjent
może żądać całości lub części świadczenia od zakładu i lekarza łącznie, albo od każdego z osobna, a wypłata odszkodowania przez jednego ze zobowiązanych zwalnia drugiego.

Nie każdy błąd lekarski obarcza lekarza odpowiedzialnością cywilnoprawną. Warunki odpowiedzialności wyznacza art. 415 kc, zgodnie z którym sprawca szkody zobowiązany jest do jej naprawienia, jeżeli można mu przypisać winę. Stąd też wykazanie szkody i
krzywdy jest obowiązkiem osoby, która wywodzi z ich istnienia skutki prawne (pacjenta). To do niej należy inicjatywa i ciężar dowodzenia, że jej dobro prawne zostało narażone naruszeniem innych przepisów. Niezwykle istotnym jest zatem gromadzenie
w procesie leczenia rachunków oraz innych dokumentów, które dowodzą poniesienia kosztów związanych ze szkodą.

Starając się o odszkodowanie lub zadośćuczynienie, musimy jednak pamiętać, że muszą zaistnieć 3 przesłanki, aby możliwe było przypisanie podmiotowi leczniczemu odpowiedzialności za błąd medyczny. Zalicza się do nich winę (naruszenie zasad prawidłowego
postępowania wynikających z reguł aktualnej wiedzy medycznej i standardów medycznych lub powszechnie obowiązujących zasad ostrożności), szkodę (uszczerbek w dobrach chronionych pacjenta, który może przybierać postać szkody majątkowej bądź niemajątkowej),
a także związek przyczynowy pomiędzy zawinionym działaniem bądź zaniechaniem lekarza lub/i szpitala oraz szkodą, którą został dotknięty pacjent, lub krzywdą jego lub członków jego rodziny.■

Źródła:

1. Opinie o błędach medycznych i zaufaniu do lekarzy, [w:] Komunikat z badań CBOS,
Warszawa, nr 165/2014.
2. M. Filar, Lekarskie prawo karne, Kraków 2000.
3. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93).
4. Ustawa z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty (Dz. U. 2002, nr 21,
poz. 204 ze zm.).
5. Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz.U. 1997 nr 88 poz. 553).
6. Ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta
(tekst jedn. Dz. U. z 2012 r, poz. 159 z późn. zm.).
7. Wyrok SN z dnia 13 grudnia 1958 roku (IV K 28/58, „Państwo i Prawo” 1960,
nr 1, s. 200-203).
8. Orzeczenie SN z dnia 1 kwietnia 1955 r. (IV CR 39/54, OSN 1957, nr 1, poz. 7).
9. Wyrok SN z dnia 27 sierpnia 1968 r. (I CR 325/68, OSP 1969, nr 7-8, poz. 165).
10. Wyrok SN z dnia 18 lutego 1972 r., (sygn. akt II CR 609/71).
11. Wyrok SN z dnia 28 sierpnia 1972 r. (II CR 296/72, OSN 1973, nr 5, poz. 86).
12. Uzasadnienie do wyroku SN z dnia 28 sierpnia 1972 r. (II CR 296/72, OSN 1973,
nr 5, poz. 86).
13. Wyrok SN z dnia 28 sierpnia 1973 r. (I CR 441/73, OSN 1974, nr 7-8, poz. 131).
14. Wyrok SN z dnia 8 września 1973 roku (I KR 116/72, OSNKW 1974, nr 2, poz. 26).
15. Wyrok SN z dnia 7 marca 1974 r. (I CR 43/74, „Nowe prawo” 1977, nr 1, s. 109-110).
16. Wyrok SN z 20 listopada 1979 r. (IV CR 389/79, OSN 1980, nr 4, poz. 81).
17. Wyrok SN z 5 dnia września 1980 r. (II CR 280/80, OSP 1981, nr 10, poz. 170).
18. Uzasadnienie do wyroku SN z dnia 1 grudnia 1998 r. (III CKN 741/98, OSN 1999,
nr 6, poz. 112) .
19. Wyrok SN z dnia 10 sierpnia 2000 r. (WA 23/00, LEX nr 532395).
20. Postanowienie SN z dnia 3 czerwca 2004 r. (V KK 37/04, OSNKW 2004,
nr 7-8, poz. 73).
21. Wyrok SN z dnia 24 lutego 2005 r., sygn. akt V KK 375/04).
22. Orzeczenie SA w Rzeszowie z dnia 12 października 2006 r.
(sygn. akt I ACa 377/06).
23. Wyrok SN z dnia 21 sierpnia 2012 r. (IV KK 42/12).
24. Wyrok SA w Katowicach z dnia 26 października 2012 r. (sygn. akt I ACa 575/12).
25. Wyrok SN z dnia 18 stycznia 2013 r. (sygn. akt IV CSK 431/12).
26. Orzeczeniu SN z dnia 24 października 2013 r. (sygn. akt IV CSK 64/13).
27. Kodeks etyki lekarskiej, [w:] https://www.nil.org.pl/dokumenty/kodeks-etyki-lekarskiej
(dostęp: 23.04.2018).

KANCELARIA ŚLEDCZA „Działania kompleksowe to nasz wymiar sprawiedliwości” Warszawa oraz Poznań