Pochwały czynią cuda | Okiem specjalisty | Artykuły

Autor: Elwira Jeunehomme

Rodzice, nauczyciele nieustannie poszukują skutecznych sposobów działań wychowawczych. Zastanawiają się – karać, czy nagradzać ? Karać, czy po prostu być konsekwentnym? A może w ogóle bez kar i nagród, tylko rozmawiać i tłumaczyć dziecku, co można, a czego nie można robić i dlaczego? Jest jeszcze jeden sposób na kształtowanie właściwych zachowań u dzieci – chwalenie. Kiedy proponuję rodzicom i nauczycielom ten sposób rozwijania i wzmacniania oczekiwanych przez dorosłych zachowań dziecka, często pojawiają się wątpliwości. Czy pochwała nie spowoduje, że dziecko przestanie się starać zmienić swoje zachowanie? A czy starsze dziecko w efekcie chwalenia nie stanie się zarozumiałe? Szukając odpowiedzi na powyższe wątpliwości, dorośli często sięgają do swoich doświadczeń z dzieciństwa. Okazuje się, że zamiast pochwał wielu z nas częściej słyszało słowa krytyki, było ośmieszane bądź strofowane. Dorośli straszyli też, stawiali do kąta, odbierali przywileje, a nawet, i to dość często, „dawali po łapach”. Niestety nadal 42% rodziców w Polsce akceptuje klapsy w wychowaniu dziecka (badanie sondażowe z 2019 roku przeprowadzone na zlecenie portalu rp.pl). Współczesna wiedza psychologiczna potwierdza brak skuteczności stosowania powyższych rozwiązań. W przypadku stosowania klapsów wskazuje wręcz na pogorszenie zachowania dziecka. Niewielka skuteczność powyższych metod w kształtowaniu właściwych zachowań oraz wysoka szkodliwość stosowania klapsów dla psychiki i rozwoju dziecka to moim zdaniem bardzo istotny argument za tym, by takich metod nie używać.

Opierając się na swoim wieloletnim doświadczeniu pracy z dziećmi w przedszkolu oraz wymianie doświadczeń z innymi nauczycielami, jestem za stosowaniem przede wszystkim pochwał. Chwalenie z naciskiem na formułowanie informacji zwrotnej oraz rozmowa z dzieckiem mogą zdziałać cuda, jeśli zostanie spełnionych kilka istotnych warunków.

Co dzieciom daje chwalenie przez dorosłych?

Pochwała to uwaga dana dziecku, której tak bardzo potrzebuje. Dziecko myśli sobie: „Jestem ważny, skoro dorosły zauważa, cieszy się, a nawet jest dumny, kiedy staram się i mi się udaje”.
Pochwała to potwierdzenie, akceptacja starań i działań dziecka, budujące w jego świadomości przeświadczenie o własnej mocy i sprawczości. Pochwała to akcentowanie pozytywnych rezultatów zachowania i aktywności dziecka.
Chwalenie działa pozytywnie, nawet na największych „rozrabiaków”. W przypadku dziecka, które odbierane jest przez otoczenie jako sprawiające trudności, zastosowanie pochwały może zmienić jego zachowanie o 180 stopni. Impulsem do tej zmiany jest zauważanie przez dorosłego każdego właściwego, oczekiwanego zachowania, zawsze kiedy tylko ono się pojawi. Jest to szczególnie ważne jest w przypadku dzieci, których rodzice ciągle zwracają uwagę na niewłaściwe zachowanie.

„Nie krzycz, nie hałasuj, nie biegaj, nie rzucaj” – upomnienia, które wielokrotnie w ciągu dnia słyszy „rozrabiaka”, nie działają. Na szczęście nasz „rozrabiaka” potrafi też zachowywać się tak, jak oczekuje rodzic. Potrafi bawić się bez hałasu, bez krzyków, biegania, rzucania, kłótni z rodzeństwem, jeśli tylko dorosły zadba o przestrzeń do takich zabaw, pokaże dziecku, czego od niego oczekuje, a potem będzie uważnie wypatrywał właściwych zachowań, by pochwalić dziecko. Duma i radość dorosłego wyrażona pochwałą daje dziecku poczucie odniesionego sukcesu, a to najskuteczniej zmotywuje je, by właściwe zachowanie powtórzyć.

„Mam tę moc, dam radę, udało mi się, potrafię – czuję się więc pewnie i bezpiecznie, jestem dumny”. Poczucie własnej wartości, sprawczości daje dziecku odwagę, by zrobić krok dalej w swoim rozwoju, by poznawać i uczyć się nowych rzeczy, mierzyć się z napotkanymi trudnościami.

Chwalenie dziecka bliżej informacji zwrotnej – kilka ważnych zasad, na przykładzie sytuacji i zachowania dziecka 4-5-letniego, które wyrywało i zabierało rodzeństwu zabawki.

Rodzic pracował od jakiegoś czasu nad zmianą tego zachowania:

Rodzic pokazał dziecku, co powinno zrobić, jeśli bardzo chce bawić się zabawką, którą właśnie bawi się rodzeństwo.
Powiedział dziecku, że jest zdenerwowany, jest mu bardzo smutno, jest zmartwiony, czasami zezłoszczony, kiedy widzi, jak dziecko zabiera drugiemu zabawki, chce by tego więcej nie robiło, bo drugiemu dziecku jest przykro, smutno, czuje żal.
Rodzic powtarzał wielokrotnie, że nie zgadza się na takie zachowanie, bo kocha swoje dzieci i bardzo chce, aby czuły się dobrze, zgodnie bawiły, i oczekuje, by następnym razem dziecko zapytało, poprosiło, poczekało na zabawkę lub zaproponowało wspólną zabawę. Chce, by pamiętało też, że jest taka zasada: „Jeśli czegoś chcę, to pytam i proszę”. Dziecko starało się bardzo nie zawieść rodzica, choć nie zawsze było łatwo zrobić to, o co prosił. W końcu udało się. Zamiast zabrać młodszemu braciszkowi samochód, dziecko zapytało, czy mogą pobawić się samochodem razem i zaproponowało nawet swój pomysł na zabawę. Młodszy brat się zgodził. Mama zauważyła tę sytuację, zadowolona i szczęśliwa pochwaliła swojego synka, stosując zasady informacji zwrotnej.

Daj dziecku swoją uwagę, opisz zachowanie: co widzisz, co słyszysz? Opisz konkretnie zaistniałe fakty. Na przykład: widzę, że bawicie się razem samochodem, który bardzo lubicie. Słyszałam, jak zapytałeś brata, czy możecie pobawić się razem samochodem, widziałam, jak twój brat ucieszył się z twojej propozycji.
Wyraź swoje zainteresowanie działaniem dziecka, opisz zachowanie, konkretnie nazwij, co widzisz, co słyszysz? Zapytaj i poznaj spostrzeżenia, przemyślenia dziecka. Na przykład: ułożyliście tor, czy wasze samochody się ścigają? Słyszałam, że to był twój pomysł, mam wrażenie, że fajnie się bawicie, czy tak? Czy podoba wam się wspólna zabawa?
Opisz pozytywne konsekwencje, korzyści dla drugiej osoby, dla wszystkich wynikające z zachowania dziecka. Na przykład: kiedy zapytałeś, poprosiłeś i zaproponowałeś pomysł na wspólną zabawę, to wszyscy jesteśmy spokojni, nie ma kłótni, jesteśmy zadowoleni, radośni, macie też fajną zabawę, miło spędzacie czas.
Zaakcentuj starania, działanie dziecka – opisz zachowanie dziecka: co robiło, konkretnie, podając fakty, opisz, co widzisz, co słyszysz. Daj wsparcie – powiedz, że jesteś pewna, że następnym razem uda się dziecku zachować się tak samo. Na przykład: myślę, że następnym razem też uda ci się pamiętać o zasadzie: „Jeśli czegoś chcę, to pytam i proszę”; jestem pewna, że uda ci się też zaprosić brata do wspólnej zabawy, potrafisz już przecież wymyślać fajne zabawy dla siebie i młodszego brata.
Opisz, wyraź swoje uczucia, zadowolenie.

Wyraź swoją prośbę o konkretne zachowanie, przypomnij zasadę, która obowiązuje. Na przykład: jestem szczęśliwa, spokojna, kiedy widzę, jak pytasz i proponujesz wspólną zabawę bratu, pamiętałeś o zasadzie: „Jeśli czegoś chcę, to pytam i proszę”, brawo! Pamiętałeś, o czym wcześniej rozmawialiśmy, o co cię prosiłam. Proszę cię, byś następnym razem też tak zrobił, a na pewno będziesz z siebie dumny, będziesz szczęśliwy.

Chodzi o to, by naprawdę zauważyć, co dziecko zrobiło i docenić jego pozytywne zachowanie, docenić to, że stara się zmienić, postępować właściwie, tak jak uczą i oczekują dorośli. Dzięki takiemu słownemu wzmocnieniu, podkreśleniu, że udało się, jest też szansa, że następnym razem postąpi podobnie. Doceniajmy więc mocne strony i starania dziecka, bo to daje poczucie sukcesu, własnej wartości, które najskuteczniej motywuje do dalszej pracy i kolejnych osiągnięć.